با افزایش‌ آلودگی‌ هوا و گذشتن‌ از مرز هشدار چندی‌ پیش‌ مدارس‌ تعطیل‌ شد و به‌ دنبال‌ آن‌ با موثر واقع‌ نشدن‌ این‌ طرح‌ گزینه‌ زوج‌ و فرد کردن‌ پلاک‌ها انتخاب‌ شد. سفارش‌ به‌ استفاده‌ از وسایل‌ حمل‌ونقل‌ عمومی‌ و راه‌های‌ توصیه‌یی‌ و سفارشی‌ دیگر، تا حدودی‌ از دود و دم‌ هوا کاست‌ و با اندکی‌ بارش‌ برف‌ و باران‌، مختصری‌ وضعیت‌ به‌ حال‌ عادی‌ بازگشت‌. اما این‌ دستپاچگی‌ و به‌ تکاپو افتادن‌ها هر ساله‌ در فصل‌ آبان‌ و آذر به‌ اوج‌ خود می‌رسد و در اولین‌ اقدام‌ مردم‌ را محدود کرده‌ و مجبور به‌ خارج‌ نشدن‌ از خانه‌، استفاده‌ از وسایل‌ نقلیه‌ عمومی‌، ممنوع‌ کردن‌ ورود خودروهای‌ شخصی‌، تعطیلی‌ مدارس‌ و اقدامات‌ تسکینی‌ از این‌ دست‌ انجام‌ می‌دهیم‌.
● همبستگی‌ ملی‌
در حالی‌ که‌ در سال‌ ۲۰۰۵ تولید خودرو در ایران‌ با تعداد ۹۹۴ هزار دستگاه‌ به‌ مرز یک‌ میلیون‌ نزدیک‌ شده‌، این‌ آمار در تاریخ‌ صنعت‌ خودروسازی‌ کشورمان‌ بی‌سابقه‌ بوده‌. اما مادامی‌ که‌ تولید بدین‌ شکل‌ افزایش‌ پیدا کند یعنی‌ کمیت‌ بالا برود اما در مقابل‌ کیفیت‌ فدای‌ کسب‌ سود و تیراژ بالاتر و فروش‌ بیشتر تحت‌ هر شرایطی‌ به‌ صورت‌ نقدی‌، اقساطی‌، پیش‌فروش‌، طرح‌ فرسوده‌، اعیاد، مناسبت‌ها، و... انجام‌ پذیرد پر واضح‌ است‌ که‌ با این‌ ترفندها و با واگذاری‌ وام‌های‌ مختلف‌ و شرایط‌ گوناگون‌، کسانی‌ هم‌ که‌ حتی‌ گواهینامه‌ ندارند کم‌کم‌ وسوسه‌ می‌شوند تا یک‌ وسیله‌ برای‌ زیرپای‌ خود و خانواده‌ تدارک‌ ببینند.
حال‌، کسی‌ که‌ در صورت‌ نقدی‌ حداقل‌ ۷ میلیون‌ تومان‌ در صورت‌ خرید اقساطی‌ با احتساب‌ بهره‌ تسهیلاتی‌ ۱۰ تا ۱۲ میلیون‌ تومان‌ برای‌ خرید ارزان‌ترین‌ وسیله‌ هزینه‌ می‌کند بالطبع‌ انتظار دارد که‌ بتواند آزادانه‌ در سطح‌ شهر و بدون‌ ایجاد مشکل‌ و مزاحمتی‌ رانندگی‌ کند. طرح‌ اضطرار، محدوده‌ طرح‌ ترافیک‌، زوح‌ و فرد و امثال‌ اینها برایش‌ قابل‌ پذیرش‌ نخواهد بود و به‌ غیر از معدود افرادی‌ که‌ برای‌ مسافرت‌ و موارد دیگر خودروی‌ سواری‌ می‌خرند، اغلب‌ مردم‌ این‌ وسیله‌ را از روی‌ ناچاری‌ و برای‌ رفع‌ بیکاری‌ و امرار معاش‌ خود تهیه‌ می‌کنند.
پس‌ بنابراین‌ تاوان‌ این‌ ناسازگاری‌ هوا را نباید خریداران‌ به‌ تنهایی‌ به‌ دوش‌ بکشند، بلکه‌ فروشندگان‌ که‌ عمدتاً، همان‌ تولید کنندگان‌ هستند باید درصدی‌ از سهم‌ فروش‌ خود را برای‌ انجام‌ تحقیقات‌، راه‌سازی‌، ساختن‌ دستگاه‌هایی‌ مانند هواکش‌ ورودی‌ سوخت‌ و هوا به‌ داخل‌ موتور، دستگاهی‌ نیز برای‌ جذب‌ ذرات‌ و موارد سوخت‌ شده‌ خروجی‌ از اگزوز تعبیه‌ نمایند.
در طرح‌ زوج‌ و فرد، خودروهای‌ دارای‌ نقص فنی‌ در روزهایی‌ که‌ مجاز به‌ تردد هستند، باز هم‌ هوا را آلوده‌ می‌کنند، این‌ طرح‌ فقط‌ از شمار خودروها و تعداد سفرها می‌کاهد. اما اصل‌ ماجرا یعنی‌ خارج‌ ساختن‌ خودروهای‌ معیوب‌ (نه‌ خودروهای‌ فرسوده‌ نام‌گذاری‌ شده) به‌ حال‌ خود رها شده‌ است‌ و برای‌ رفع‌ مسوولیت‌، اولین‌ کسانی‌ که‌ انگشت‌ اتهام‌ آلوده‌سازی‌ هوا به‌ سوی‌ آنها نشانه‌ می‌رود، دارندگان‌ خودروهای‌ مدل‌ پایین‌ است‌ و به‌ این‌ وسیله‌ تا مدت‌ها مردم‌ به‌ وسیله‌ خودروهای‌ فرسوده‌، طرح‌ جایگزینی‌، وام‌، تسهیلات‌، لیزینگ‌ و... مشغول‌ و سرگرم‌ می‌شوند، تا این‌ یکی‌، دو ماه‌ سپری‌ شود و آبها از آسیاب‌ بیفتد. اما آیا خودروهای‌ نوساز دارای‌ استاندارد مصرف‌ سوخت‌ و خروجی‌ اگزوز هستند؟ بیایید برای‌ مبارزه‌ با این‌ هیولای‌ بی‌دست‌ و پا راه‌ چاره‌یی‌ پیدا کنیم‌ که‌ تا به‌ حال‌ انجام‌ نداده‌ایم‌.
بنده‌ تا ۲ ماه‌ پیش‌ مالک‌ یک‌ خودروی‌ پیکان‌ مدل‌ ۵۰ بوده‌ام‌. برای‌ طی‌ طریق‌ از منزل‌ تا محل‌ کارم‌ ۲ روز در میان‌ ۲۰ لیتر بنزین‌ مصرف‌ می‌کردم‌ این‌ در حالی‌ است‌ که‌ با تحویل‌ گرفتن‌ خودروی‌... صفر کیلومتر به‌ عنوان‌ جایگزین‌ چیزی‌ از مصرف‌ بنزین‌ برای‌ طی‌ این‌ مسافت‌ کم‌ نشده‌. اگر نگویم‌ بیشتر مصرف‌ می‌کنم‌ لااقل‌ مصرف‌ آن‌ با پیکان‌ ۴۰ سال‌ کارکرده‌ کاربراتوری‌ برابر است‌.
برای‌ جلوگیری‌ از تکرار مطالب‌ کهنه‌ و اطاله‌ کلام‌ اشاره‌ کوتاهی‌ می‌کنم‌ به‌ برخی‌ موارد:
● تغییر ساعات‌ اداری‌
در چند سال‌ گذشته‌ برای‌ مدتی‌ ساعت‌ شروع‌ کار بانک‌ها ۳۰:۸ دقیقه‌ صبح‌ بود که‌ به‌ دلیل‌ بروز پاره‌یی‌ مشکلات‌ از جمله‌ شروع‌ کار ادارات‌، شهرداری‌ و برخی‌ سازمان‌ها و مشاغل‌ مرتبط‌ با بانک‌، ساعت‌ شروع‌ کار بانک‌ها مجدداص به‌ ۳۰:۷ صبح‌ تغییر داده‌ شد. متعاقب‌ آن‌ اغلب‌ مردم‌ به‌ این‌ ساعت‌ عادت‌ کرده‌ بودند و برای‌ رفاه‌ حال‌ مشتریان‌ پس‌ از مدتی‌ ساعت‌ پایان‌ کار اغلب‌ شعبات‌ بانک‌ها نیز از ۳۰:۱۴ به‌ ۳۰:۱۶ افزایش‌ یافت‌. بنده‌ بخاطر ندارم‌ که‌ این‌ تغییر ساعات‌ به‌ چه‌ سبب‌ انجام‌ شد و ایرادات‌ کار در کجا بود. اما طراحان‌ و مجریان‌ باید در سوابق‌ و دفاتر خود جزییات‌ آن‌ را بخاطر داشته‌ باشند و با هماهنگ‌سازی‌ و رفع‌ نواقص، این‌ طرح‌ را به‌ مورد اجرا بگذارند. البته‌ تغییر ساعت‌ کار ادارات‌ و بانک‌ها مورد تازه‌ و جدیدی‌ نیست‌، این‌ پیشنهاد ۴۴ سال‌ پیش‌ نیز با شرایط‌ و جمعیت‌ آن‌ زمان‌ تجربه‌ شده‌ است‌. در روزنامه‌ اطلاعات‌ مورخ‌ چهارم‌ مهرماه‌ ۱۳۴۰ نیز اشاره‌ شده‌ که‌: نخست‌وزیر وقت‌ با شروع‌ ساعت‌ مدارس‌ در ۹ صبح‌ و ادارات‌ در هفت‌ و نیم‌ صبح‌ موافقت‌ کرد و بنا به‌ دعوت‌ مدیر عامل‌ وقت‌ شرکت‌ واحد اتوبوسرانی‌ خبرنگاران‌ جراید در میدان‌ راه‌آهن‌ تجمع‌ کرده‌ و از ایستگاه‌های‌ خطوط‌ شرکت‌ واحد بازدید کردند.
وی‌ در این‌ دیدار اعلام‌ کرد: از ساعت‌ هفت‌ و نیم‌ کار اتوبوس‌ها یک‌ مرتبه‌ شروع‌ می‌شود. از کارمند و کاسب‌ و کارگر گرفته‌ تا محصل‌ از این‌ ساعت‌ داخل‌ صف‌ می‌شوند و یکباره‌ صف‌های‌ طویل‌ در تمام‌ ایستگاه‌ها، چه‌ فرعی‌ و چه‌ اصلی‌ تشکیل‌ می‌شود و این‌ ازدحام‌ تا ساعت‌ هشت‌ ادامه‌ دارد و در این‌ ساعت‌ به‌ علت‌ عبور و مرور همزمان‌ اتومبیل‌های‌ شخصی‌ و کرایه‌، تاکسی‌ و اتوبوس‌ در خیابان‌های‌ مرکزی‌ ترافیک‌ به‌ اوج‌ خود می‌رسد. متاسفانه‌ ملاحظه‌ می‌فرمایید که‌ این‌ مساله‌ بیش‌ از چهار دهه‌ حل‌ نشده‌ است‌ و هنوز ادامه‌ داد.
● بهینه‌ سازی‌ تولید ساخت‌
از جمله‌ موارد دیگری‌ که‌ می‌تواند در آلوده‌سازی‌ هوا موثر باشد مواد سوختی‌ است‌. به‌ نظر می‌رسد که‌ پس‌ از تغییر مصرف‌ بنزین‌ معمولی‌ به‌ بنزین‌ بدون‌ سرب‌، در ابتدای‌ امر، بحث‌ ساخت‌ و ساز موتورهای‌ مختلف‌ با این‌ نوع‌ سوخت‌ مطرح‌ بود، اغلب‌ رانندگان‌ تمایلی‌ به‌ استفاده‌ از بنزین‌ بدون‌ سرب‌ نداشتند. زیرا شایع‌ شده‌ بود که‌ این‌ بنزین‌ چرب‌ نبوده‌ و موجب‌ استهلاک‌ سریع‌تر موتور می‌شود. با تبلیغات‌ وسیع‌ و دعوت‌ همگانی‌ به‌ مصرف‌ بنزین‌ بدون‌ سرب‌ و بهسازی‌ آن‌ و حذف‌ بنزین‌ معمولی‌ در جایگاه‌ها، مردم‌ طبیعتا آنچه‌ را در جایگاه‌ها عرضه‌ می‌شد، پذیرفتند. اما در این‌ میان‌ شایعاتی‌ بین‌ برخی‌ رانندگان‌ پیچیده‌ بود که‌ بنزین‌ بدون‌ سرب‌ خشک‌ است‌ و موجب‌ روغن‌سوزی‌ و خراب‌ شدن‌ قطعات‌ موتور خواهد شد به‌ همین‌ علت‌ شایع‌ شده‌ بود که‌ به‌ ازای‌ هر باک‌ بنزین‌ یک‌ استکان‌ یا بیشتر روغن‌ موتور با بنزین‌ مخلوط‌ کنند. کما اینکه‌ این‌ روش‌ هنوز هم‌ در برخی‌ از افراد مشاهده‌ می‌شود و این‌ روش‌ می‌تواند دود حاصل‌ از سوخت‌ موتور را افزایش‌ دهد.
از سوی‌ دیگر در تبلیغات‌ شرکت‌ فراورده‌های‌ نفتی‌ تاکید بسیار می‌شد که‌ از استشمام‌ و یا شستن‌ لوازم‌ و قطعات‌ خودرو در تعمیرگاه‌ با این‌ نوع‌ بنزین‌ پرهیز کرده‌ و از حلال‌های‌ دیگری‌ که‌ معرفی‌ می‌کردند استفاده‌ شود. چرا که‌ موجب‌ بروز ناراحتی‌های‌ تنفسی‌ و یا حساسیت‌های‌ پوستی‌ می‌شود. لذا به‌ نظر می‌رسد که‌ انواع‌ سوخت‌های‌ مصرفی‌ نیاز به‌ پالایش‌ بیشتری‌ دارد. در واقع‌ بهینه‌سازی‌ تولید مقدم‌ است‌ بر بهینه‌سازی‌ مصرف‌.

علی‌ اشرف‌ خانلری‌

ایستادگی و وارونگی هوا، همراه با آلودگی ‌ناشی از حركت سرسام‌آور خودروها، مردم شهر را با خطر مرگ روبه‌رو می‌كند.
همه به سوی دامنه كوه‌ها هجوم می‌برند و هر كس برای نجات خود به تكاپو می‌افتد. كودكان و افراد مسن درمی‌مانند و جوان‌ترها به پیش می‌روند. كارشناسان سازمان هواشناسی در تلاشند مردم را به سوی كوه‌ها راهنمایی كنند و سرانجام ...
این صحنه كوتاهی از یك فیلم است؛ فیلمی كه با مشاهده صحنه‌های آن شاید به نظرتان دلهره‌آور و وهم‌انگیز باشد، اما بدون هیچ اغراقی می‌توان گفت؛ اتفاقی از این دست كه شاید تا به حال تنها در صحنه فیلم‌ها افتاده باشد با تاخیر در چاره‌اندیشی برای آن می‌تواند در پایتختی كه در آن زندگی می‌كنید، اتفاق بیفتد.
كاهش جابه‌جایی هوا، صعود هوای سرد، گرم‌شدن سطح زمین و لایه‌های بالایی جو، پدیده‌ای به نام اینورژن یا وارونگی هوا را به سایر مشكلات زندگی شهری می‌افزاید. در نگاه اول این پدیده به خودی خود خطری را متوجه زمین و سلامت موجودات زنده نمی‌سازد، اما تركیب آلاینده‌های موجود با یكدیگر و پیدایش آلاینده‌های ثانویه، شهر را آبستن بروز فاجعه‌های زیست‌محیطی می‌كند. 
محبوس‌شدن هوای سرد توسط لایه‌ای از هوای گرم و ایجاد پوشش غیرقابل صعود و انباشته از هوای آلوده كه روی شهر را می‌گیرد و تمام آلودگی‌های به وجود آمده در شهر را زیر این طبقه جمع می‌كند، از ویژگی‌های اینورژن هوا در كلانشهرهای امروز است.
فرامرز نیك‌انجام، كارشناس محیط‌زیست، اعتقاد دارد با افزایش جمعیت و توسعه شهرهای بزرگ، منابع آلوده‌كننده هوا از جمله خودروها، مراكز صنعتی، كارخانه‌ها و منابع گرمایش خانگی به شكل روزافزون رشد كرده و سبب آلودگی هوای این شهرها می‌شود. وی همچنین با تشریح عملكرد سازمان‌ها و ارگان‌های مربوط با موضوع آلودگی هوا، ادامه‌ می‌د‌هد: با شروع روز و آغاز فعالیت‌های انسانی و مصرف سوخت، دمای هوای سطح زمین افزایش می‌یابد. 
این هوای گرم هنگام صعود و حركت به سمت بالا یا هنگام جابه‌جایی به وسیله باد، با لایه‌ای هم‌دما از هوا كه توسط تابش خورشید در طبقات فوقانی جو تشكیل شده برخورد كرده و این امر مانع صعود و تبادل هوا می‌شود كه نتیجه آن تشكیل یك سطح پوششی بالای شهر است كه با گذشت زمان و افزایش فعالیت‌های انسانی و به دلیل حبس هوا در زیر این لایه، مواد آلاینده تولید شده در سطح زمین باقی مانده و بالا نمی‌روند.
این كارشناس محیط‌زیست با اشاره به اینكه هیچ كدام از آلاینده‌ها در به وجود آمدن چنین پدیده‌ای دخیل نیستند و فقط وضعیت جوی است كه این حالت را برای هوای شهر به وجود می‌آورد، ادامه می‌دهد: سه وضعیت، هشدار اضطرار و وضعیت بحران برای آلودگی هوا تعریف می‌شود. PST (شاخص آلاینده‌های هوا) بین صفر تا ۱۰۰ وضعیت عادی را گزارش می‌دهد.
اگر این شاخص بین ۱۰۰ تا ۲۵۰ تغییر كند، وارد مرحله هشدار می‌شویم. اما آنچه خطرناك است، PST بین ۲۵۰ تا ۳۵۰ و بالاتر از آن است كه شرایط اضطرار و بحران را به وجود می‌آورد. در مواقع بروز وارونگی، میزان آلاینده‌های هوا باید با دقت بیشتری اندازه‌گیری شود و به محض ورود به مرحله هشدار، مراحل اولیه اطلاع‌رسانی به شكل گسترده آغاز شود.
با انجام این كار می‌توان از تردد خودروهای شخصی و تك‌سرنشین در سطح شهر جلوگیری كرد. با افزایش آلودگی در سطح زمین و محبوس شدن آن به دلیل وارونگی هوا، بر میزان آلاینده‌ها افزوده می‌شود و بهترین راه كاهش اثرات این پدیده بعد از وقوع كاهش آلودگی از طریق كاهش در منبع تولید آلودگی است. در شرایط هشدار، چون غلظت آلاینده‌های هوا بالا نیست، اقدامات در نظر گرفته شده، بیشتر در حد آگاهی‌دادن و اطلاع‌رسانی عمومی است. 
به اعتقاد این كارشناس در مواقع اضطرار و بحران، علاوه بر توصیه‌های وضعیت هشدار محدودیت‌های موقت زمانی و مكانی به عنوان مثال زوج و فرد كردن روزهای تردد خودروها و تعطیلی مدارس ابتدایی در نظر گرفته می‌شود. بیماران قلبی، ریوی و به خصوص سالمندان و كودكان آسیب‌پذیرترین گروه‌های در معرض خطر هستند.طبق تجربه‌های به دست آمده در تهران ممكن است طی یك فصل چندین بار وضعیت بحران رخ دهد. 
در حالی كه طبق دستورالعمل‌های موجود اگر شرایط بحران یا اضطرار در مواقع وارونگی هوا رخ ندهد، لزوم رعایت دستورالعمل‌های شورای عالی ترافیك كشور منتفی می‌شود، حال آنكه در هر حالت چه وارونگی رخ دهد یا نه، میزان بالای آلاینده‌ها تاثیرات خود را بر شهروندان بر جای می‌گذارد. بهترین كار برای مقابله با وارونگی هوا، كاهش میزان تولید آلاینده‌های هوا است. هیچ راه دیگری هم برای تامین سلامت مردم تهران وجود ندارد.
راهكارهای متفاوتی برای كاهش اثرات وارونگی دما پیشنهاد می‌شود. كاهش خودروهای موجود در سطح شهر مهم‌ترین عامل كاهش آلودگی هوا، افزایش سرعت جابه‌جایی و روان‌سازی ترافیك درون‌شهری می‌شود. وجود ترافیك سنگین در معابر و خیابان‌های شهر، عامل كاهش سرعت در نتیجه احتراق ناقص سوخت است. 
خروج صنایع و مشاغل مزاحم، كاهش و كنترل جمعیت شهر، تعامل سازنده میان مناطق مختلف شهرداری و ایجاد مراكز جدید برای خدمات‌رسانی مناسب هر منطقه همچنین افزایش ناوگان حمل و نقل سبز، معاینه فنی خودروها و اصلاح كیفیت سوخت از عوامل كاهش اثرات مخرب وارونگی هوا است. 
قوانین حاكم در كشورهای پیشرفته برای كاهش آلودگی هوا، قابل اجرا در تمامی كشورهای دیگر است و می‌توان با بهره‌گیری از فناوری‌های موجود اقدام كرد.
از سوی دیگر طرح‌های ارائه شده برای كاهش آلودگی هوا در مواقع وارونگی و بحران هوا بیشتر شكل مسكن بوده‌اند تا درمان قطعی، این در حالی است كه در برنامه جامع كاهش آلودگی هوای تهران، هفت اقدام تعریف و در دستور كار دولت قرار گرفته است. تولید خودروهای استاندارد، از رده خارج كردن خودروهای فرسوده، افزایش ناوگان حمل و نقل عمومی، بهبود كیفیت سوخت، معاینه فنی خودروها، مدیریت ترافیك و آموزش، محورهای برنامه جامع كاهش آلودگی هوای تهران عنوان می‌شود. 
همچنین در راستای همین موضوع پیگیری‌هایی نیز در امر ساماندهی صنایع و مشاغل در حال انجام است. خروج منابع مزاحم از تهران یا استفاده از سیستم‌های كاهش آلودگی در این صنایع نیز بحث جدیدی است كه مورد توجه قرار گرفته است. 
در امر تولید خودروهای استاندارد، معتقدم كه سازمان محیط‌زیست با توجه به مشكلات موجود و در پیش‌رو، نسبت به شرایط عملكرد خوبی داشته است. به طور مثال، تولید خودروی پیكان متوقف شده و خودروهایی كه اخیرا تولید می‌شوند انژكتوری و مجهز به مبدل‌های كاتالیزوری هستند. هر چند خودروهای خارجی استاندارد یورو چهار را دنبال می‌كنند و خودروهای استاندارد ایرانی هنوز در حد یورو یك هم نیستند. در مورد از رده خارج كردن خودروهای فرسوده،تاكنون كاری جدی انجام نشده است . 
همچنین اقدامات انجام شده در بهبود كیفیت سوخت به هیچ وجه كافی نیست. هر چند گوگرد موجود در گازوئیل از ۷ هزار PPM به PPM ۳۸۰ رسید. با این حال استاندارد موجود هشت برابر از كیفیت لازم جهانی عقب‌تر است و به راحتی می‌توان پیش‌بینی كرد كه یك خودرو در تهران ۲۰ برابر بیشتر از یك خودرو در كشورهای پیشرفته آلودگی ایجاد می‌كند. 
در مجموع این كارشناس محیط‌زیست معتقد است با توجه به خطرات آلودگی هوا و هزینه سرمایه‌های ملی، اقدامات انجام شده قابل توجه و قبول نبوده است. سلامت ملی چیزی نیست كه در كوتاه‌مدت بتوان به آن پرداخت.